Sự hình thành ‘nhà nước điện lực’ đầu tiên

Việc Bắc Kinh theo đuổi quyết liệt mục tiêu tự chủ năng lượng có thể mang lại lợi thế cho nước này trong cuộc chiến thương mại với Mỹ, đồng thời cung cấp cho đất nước một vùng đệm chiến lược trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị gia tăng.

Khi Tập Cận Bình trở thành lãnh đạo Đảng Cộng Sản Trung Quốc vào cuối năm 2012, ông nhanh chóng xác định một điểm yếu về an ninh quốc gia. Trung Quốc vừa vượt qua Nhật Bản để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới và nhanh chóng trở thành đối thủ chính của Mỹ, một siêu cường hạt nhân. Nhưng quốc gia 1.4 tỷ dân này lại phụ thuộc rất nhiều vào các quốc gia khác về năng lượng.

Sự phụ thuộc vào nhập khẩu dầu và than đá đã tăng lên mức cao kỷ lục, khiến Trung Quốc dễ bị gián đoạn nguồn cung thông qua các điểm nghẽn trong các kênh thương mại từ vùng biển tranh chấp ở eo biển Đài Loan và Biển Đông đến eo biển Malacca và Ấn Độ Dương.

Ngày nay, khi thế giới rung chuyển bởi cuộc chiến thương mại của Donald Trump, quan điểm từ khu nhà lãnh đạo của ĐCSTQ ở Trung Nam Hải, Bắc Kinh, lại hoàn toàn khác biệt.

Trung Quốc đang trên đường trở thành “nhà nước điện lực” đầu tiên trên thế giới, với tỷ trọng năng lượng ngày càng tăng đến từ điện và một nền kinh tế ngày càng được thúc đẩy bởi các công nghệ sạch. Điều này mang lại cho Trung Quốc một vùng đệm chiến lược trước sự tách rời thương mại và căng thẳng địa chính trị gia tăng với Mỹ.

Đất nước này không chỉ nhanh chóng tiến tới tự chủ về năng lượng từ các nguồn cung trong nước an toàn mà còn nắm giữ quyền lực to lớn đối với thị trường các nguồn tài nguyên và vật liệu nền tảng cho các công nghệ của tương lai.

Andrew Gilholm, trưởng bộ phận phân tích Trung Quốc tại công ty tư vấn Control Risks, nhận định: “Trước đây, không ai thực sự lo lắng về an ninh năng lượng hoặc chuỗi cung ứng cho vũ khí, các ngành công nghiệp quan trọng và lương thực vì mọi người đều nghĩ rằng điều đó đã chấm dứt cùng với Chiến Tranh Lạnh. Trung Quốc đã nỗ lực cho điều đó trong nhiều năm.”

Các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây được dẫn dắt đầu tiên bởi Anh và sau đó là Mỹ, bao gồm cả cái gọi là kỷ nguyên thông tin gần đây. Nhưng chính Trung Quốc hiện đang dẫn đầu cuộc cách mạng công nghệ toàn cầu mới nhất về điện khí hóa và năng lượng tái tạo, theo các nhà phân tích từ tổ chức tư vấn năng lượng RMI có trụ sở tại Mỹ và các nhóm nghiên cứu độc lập khác.

Và giống như dầu khí thúc đẩy nền kinh tế của một quốc gia dầu mỏ, các công nghệ năng lượng sạch đang đóng góp đáng kể vào tăng trưởng của Trung Quốc. Điều này đặc biệt đáng mừng đối với Bắc Kinh trong bối cảnh nền kinh tế đang chậm lại. Các lĩnh vực năng lượng sạch chiếm kỷ lục 10% GDP của đất nước và thúc đẩy một phần tư tăng trưởng của nước này vào năm ngoái, theo phân tích thống kê chính thức của chính phủ do Trung tâm Nghiên cứu về Năng Lượng và Không Khí Sạch có trụ sở tại Helsinki thực hiện.

Ngoài an ninh năng lượng, điện khí hóa – quá trình thay thế các quy trình và công nghệ phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch bằng các giải pháp thay thế chạy bằng điện – sẽ đóng vai trò quan trọng trong nỗ lực giải quyết biến đổi khí hậu.

Lord Adair Turner, người đứng đầu Ủy Ban Chuyển Đổi Năng Lượng, một liên minh các công ty toàn cầu tập trung vào mục tiêu phát thải ròng bằng không, cho biết: “Chúng tôi không thấy bất kỳ con đường nào dẫn đến một nền kinh tế không carbon trừ khi thông qua quá trình điện khí hóa quy mô lớn.“

Trung Quốc vẫn là quốc gia sản xuất khí nhà kính lớn nhất thế giới và lượng khí thải từ ngành điện của nước này đã đạt mức cao kỷ lục vào năm ngoái, do sự gia tăng tiêu thụ than đá. Nhưng những tiến bộ trong điện khí hóa có nghĩa là nước này có thể đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc cắt giảm khí thải nếu bắt đầu loại bỏ dần than đá, vẫn là nhiên liệu chủ đạo trong cơ cấu điện của nước này.

Chỉ thị trực tiếp đầu tiên của Tập Cận Bình về việc “cách mạng hóa” hệ thống năng lượng của Trung Quốc được đưa ra vào năm 2014, hai năm sau khi ông lên nắm quyền. Theo truyền thông nhà nước thời điểm đó, ông Tập đã nói với một nhóm công tác kinh tế nội bộ quan trọng của đảng rằng hệ thống năng lượng của Trung Quốc đã chuyển mình từ “sự lạc hậu về công nghệ” và đất nước cần an ninh năng lượng lớn hơn.

Hành trình trở thành một cường quốc kinh tế của Trung Quốc được củng cố bởi dầu mỏ và than đá. Tuy nhiên, ngay cả một thập kỷ trước, tỷ lệ điện khí hóa của Trung Quốc đã vượt trước châu Âu và Mỹ. Kể từ đó, các nền kinh tế đối thủ này đã chứng kiến tỷ trọng điện trong tổng năng lượng ổn định ở mức khoảng 22%, trong khi điện khí hóa ở Trung Quốc đã tăng vọt lên 30%.

Những tiến bộ của Trung Quốc phản ánh một loạt các chính sách nhằm thực hiện tầm nhìn của Tập Cận Bình. Bắc Kinh đã đổ hàng trăm tỷ đô la vào lĩnh vực công nghệ sạch, cả cho các nhà phát triển thuộc sở hữu nhà nước và khu vực tư nhân, gần gấp năm lần so với Mỹ và gấp 15 lần so với Nhật Bản.

Điều này đã châm ngòi cho một giai đoạn tăng trưởng nhanh chóng mới của các công ty sản xuất tuabin gió, tấm pin mặt trời và pin, cũng như các công ty phát triển các dự án năng lượng xanh, và đẩy nhanh quá trình điện khí hóa đội xe ô tô, xe tải, tàu hỏa, tàu thủy và nhà máy của đất nước.

Biểu hiện rõ ràng nhất của sự tăng trưởng này là sự bùng nổ xe điện của Trung Quốc. Năm nay, doanh số bán xe điện trong nước – bao gồm cả xe điện thuần túy và xe hybrid sạc điện – sẽ đạt khoảng 12.5 triệu chiếc, gấp hơn đôi so với năm 2022.

Con đường điện khí hóa của Trung Quốc cũng được thúc đẩy mạnh mẽ bởi sự mở rộng nhanh chóng của mạng lưới đường sắt hiện đại của đất nước. Theo số liệu chính thức, đường sắt Trung Quốc đã vận chuyển hơn 4 tỷ lượt hành khách vào năm ngoái, mức cao kỷ lục. Mạng lưới đường sắt cao tốc trải dài 45,000 km – gấp 5 lần quy mô của EU – và dự kiến sẽ mở rộng lên khoảng 60,000 km vào năm 2030.

Nhưng có lẽ trụ cột trung tâm cho sự thành công của Trung Quốc là kế hoạch kéo dài hàng thập kỷ để nâng cấp và mở rộng lưới điện của đất nước. Trung Quốc dự kiến sẽ chi tới 800 tỷ đô la vào năm 2030 để nâng cấp phần cứng và phần mềm của hệ thống.

Chi tiêu cho cơ sở hạ tầng điện ở nhiều quốc gia theo sát tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, Ken Liu, trưởng bộ phận nghiên cứu về năng lượng tái tạo, tiện ích và năng lượng của Trung Quốc tại UBS, dự báo tổng chi tiêu vốn cho lưới điện ở Trung Quốc sẽ cao tới 10% trong năm nay. Chi tiêu cho lưới điện sẽ tiếp tục với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm khoảng 5% cho đến năm 2030, nhanh hơn nhiều so với dự báo tăng trưởng kinh tế “do xu hướng điện khí hóa“, ông nói.

Một phần lớn trong khoản chi tiêu dự kiến cho lưới điện, khoảng 100 tỷ nhân dân tệ (13.8 tỷ đô la) trong năm nay và 110 tỷ nhân dân tệ trong những năm tiếp theo, dự kiến sẽ dành cho các đường dây siêu cao áp, theo UBS. Trung Quốc có hơn 40 đường dây như vậy, có nghĩa là điện mặt trời và điện gió được sản xuất ở các sa mạc phía tây Tân Cương và Cam Túc có thể được truyền tải đến các trung tâm công nghiệp chính ở các khu vực phía nam và phía đông.

Được hỗ trợ bởi các khoản đầu tư dài hạn của nhà nước vào lưới điện, Trung Quốc đang trên đà có 50% nguồn điện từ năng lượng carbon thấp, bao gồm thủy điện, năng lượng mặt trời, năng lượng gió, năng lượng hạt nhân và hệ thống lưu trữ pin vào năm 2028. Khoảng 10 năm sau đó, tổng công suất năng lượng mặt trời và năng lượng gió dự kiến sẽ đạt đến một điểm uốn lịch sử, lần đầu tiên vượt qua sản lượng điện đốt than.

Nỗ lực điện khí hóa đã định hình chính sách công nghiệp của đất nước. Một số tập đoàn năng lượng mặt trời hàng đầu của Trung Quốc đang đổ hàng tỷ đô la mỗi năm vào nghiên cứu và phát triển.

Trong lĩnh vực năng lượng gió, một loạt các công ty cạnh tranh của Trung Quốc đang đua nhau sản xuất các tuabin ngày càng lớn hơn với chi phí thấp hơn. Câu chuyện tương tự cũng diễn ra với lĩnh vực lưu trữ năng lượng. Hai tập đoàn pin lớn nhất của Trung Quốc, CATL và BYD, mỗi công ty dành khoảng 5% doanh thu hàng năm của họ – lần lượt là 50 tỷ đô la và 100 tỷ đô la vào năm ngoái – cho các nỗ lực nhắm vào việc đạt được những cải tiến nhỏ trong các vật liệu, hóa chất và quy trình sản xuất tiên tiến, cũng như nghiên cứu cơ bản dài hạn.

Những tiến bộ công nghệ của họ, kết hợp với lợi ích kinh tế theo quy mô lớn, đã dẫn đến sự giảm mạnh chi phí pin lithium cho cả xe điện và lưu trữ pin, hỗ trợ năng lượng gió và năng lượng mặt trời.

Các chính sách thành công này đang được hỗ trợ bởi việc thiết lập một hệ thống dựa trên thị trường để điều phối điện trên khắp các khu vực của Trung Quốc. Từ tháng 6, Bắc Kinh muốn các dự án năng lượng tái tạo mới phải chịu sự điều chỉnh của giá thị trường. Mặc dù chính sách này dự kiến sẽ gây ra một số tác động ngắn hạn đến một số dự án phát triển năng lượng gió, năng lượng mặt trời và pin quy mô lớn, một thị trường điện cạnh tranh – đặt nhiên liệu hóa thạch và năng lượng tái tạo vào sự cạnh tranh trực tiếp về giá – được coi là một bước đi cần thiết để giảm lượng điện được sản xuất từ than đá và khí đốt trong những thập kỷ tới.

Yanmei Xie, một chuyên gia độc lập về chính sách công nghiệp của Trung Quốc, nhận định: “Thế giới đã đánh giá thấp mức độ giảm chi phí năng lượng tái tạo ở Trung Quốc. Họ thực sự đã mở cửa năng lượng tái tạo cho giá thị trường, tự tin rằng nó có khả năng cạnh tranh về chi phí với năng lượng truyền thống.”

Theo nghiên cứu của RMI, giá điện thấp cũng rất cần thiết cho điện khí hóa, như trường hợp ở Trung Quốc, nơi giá thấp đã làm tăng mức sử dụng. Phân tích của họ cho thấy các quốc gia không giảm được giá sẽ gặp khó khăn trong việc điện khí hóa.

Daan Walter, một trong những tác giả của báo cáo RMI, hiện đang làm việc tại tổ chức tư vấn khí hậu Ember, cho biết: “Đó là kinh tế học cơ bản rất đơn giản. Nếu giá của một thứ gì đó cao, bạn sẽ sử dụng ít hơn.”

Mặc dù chính sách công nghiệp của Trung Quốc đang thúc đẩy an ninh năng lượng và tài nguyên, nhưng nó cũng dẫn đến tình trạng dư thừa năng lực, gây khó khăn cho vô số đối thủ nước ngoài và làm trầm trọng thêm sự mất cân bằng thương mại đáng kể.

Theo dữ liệu từ Wood Mackenzie, năng lực sản xuất công nghệ sạch của nước này vượt xa nhu cầu trong nước.

Điều này đã làm dấy lên những cáo buộc từ Washington và Brussels rằng Bắc Kinh đã vi phạm các quy tắc thương mại quốc tế thông qua nhiều năm hỗ trợ nhà nước không công bằng.

Ví dụ, tình trạng dư thừa nguồn cung khổng lồ trong lĩnh vực năng lượng mặt trời đã dẫn đến các nhà kho quá tải và các tấm pin sản xuất tại Trung Quốc chất lượng thấp được sử dụng làm hàng rào ở châu Âu.

Sự đối lập – chính sách công nghiệp có thể cực kỳ lãng phí nhưng lại dẫn đến những kết quả chiến lược thành công – không nằm ngoài tầm nhìn của các nhà hoạch định chính sách ở Bắc Kinh.

Elisa Hoerhager, trưởng đại diện tại Trung Quốc của Liên đoàn Công nghiệp Đức (BDI) có trụ sở tại Bắc Kinh, kỳ vọng các nhà hoạch định kinh tế của nhà nước Trung Quốc sẽ tăng cường nỗ lực giải quyết “sự mất kết nối” giữa đổi mới và hiệu quả của ngành trong kế hoạch 5 năm tới của họ, dự kiến sẽ được công bố vào đầu năm 2026.

Bà nói: “Đây sẽ là một trong những thách thức lớn mà họ sẽ cố gắng giải quyết.”

Trong số các nhà hoạch định chính sách phương Tây, ngày càng có nhận thức rằng việc cạnh tranh với chuỗi cung ứng công nghệ sạch của Trung Quốc có thể là điều không thể.

Trung Quốc đã dành nhiều thập kỷ để đảm bảo quyền tiếp cận các nguồn tài nguyên quan trọng của thế giới, xây dựng cơ sở hạ tầng chế biến và tinh chế, đồng thời trợ cấp sản xuất và tiêu dùng trong nước. Hiện tại, nước này thống trị tất cả các giai đoạn của chuỗi cung ứng, từ khai thác mỏ đến nhà máy.

Theo nghiên cứu được AidData thuộc Đại học William & Mary ở Mỹ công bố năm nay, các tổ chức Trung Quốc đã cấp các khoản vay trị giá gần 57 tỷ đô la từ năm 2000 đến năm 2021 để đảm bảo quyền tiếp cận các khoáng sản quan trọng như đồng, coban, niken, lithium và đất hiếm trên khắp thế giới đang phát triển.

Giờ đây, đất nước này đang tận dụng sự thống trị đó. Trung Quốc ngày càng xuất khẩu công nghệ sạch, năng lực kỹ thuật, chuỗi cung ứng và tài chính của mình. Theo các thông báo của công ty và báo cáo tài chính do Climate Energy Finance, một nhóm nghiên cứu có trụ sở tại Sydney, tổng hợp, các công ty Trung Quốc đã cam kết 156 tỷ đô la đầu tư trực tiếp nước ngoài ra nước ngoài kể từ đầu năm 2023 trong hơn 200 giao dịch công nghệ sạch.

Nỗ lực này đang mở rộng ảnh hưởng chính trị và kinh tế của Bắc Kinh trên toàn cầu ngay khi chính quyền Trump theo đuổi chính sách tách rời cứng rắn khỏi chuỗi cung ứng của Trung Quốc và gây xáo trộn thương mại toàn cầu.

Tim Buckley, giám đốc của CEF, nhận định: “Cuộc chiến thương mại này thực sự đã nhấn mạnh toàn bộ ý nghĩa của an ninh năng lượng và điện khí hóa bởi vì một trong những mặt hàng được giao dịch nhiều nhất trên thế giới là nhiên liệu hóa thạch. Các quốc gia trên thế giới sẽ suy nghĩ theo cách tương tự… và rõ ràng Trung Quốc có vị thế rất tốt để hỗ trợ họ trong việc đó.”

Nhưng các nhà phân tích và quan chức phương Tây cũng đã xác định một rủi ro an ninh quốc gia mới nổi trong sự thống trị ngày càng tăng của Trung Quốc đối với chuỗi cung ứng và công nghệ năng lượng xanh, viện dẫn những rủi ro tiềm ẩn từ sự phụ thuộc kinh tế cũng như các mối đe dọa gián điệp và quân sự.

Cuối cùng, các chuyên gia cho rằng sự thành công của Trung Quốc trong điện khí hóa giúp Tập Cận Bình và chính quyền của ông có khả năng đối phó tốt hơn nhiều với các cú sốc về chuỗi cung ứng và thương mại đang hiện hữu trong nhiệm kỳ thứ hai của Trump.

Mặc dù cả hai bên đều có những điểm yếu và điểm nghẽn trong chuỗi cung ứng công nghiệp của họ, nhiều chuyên gia tin rằng Washington đã tính toán sai mức độ chuẩn bị của Bắc Kinh cho cuộc khủng hoảng này. Gilholm của Control Risks nhận định: “Trong phạm vi bất kỳ quốc gia nào có thể giảm thiểu mức độ tiếp xúc của mình so với những năm trước, Trung Quốc đang ở vị thế mạnh hơn nhiều. Giờ đây, không ai gọi đó là chủ nghĩa Mao mới hay tự cung tự cấp nữa; Trung Quốc đã đi trước rất xa trong việc giảm thiểu rủi ro và tăng cường khả năng phục hồi.”

Theo Financial Times, link gốc